Biz M.Ö. 8000’den bugününe değin var olan toplumları bıraktığı eserler ve bu eserlerin üzerinde ki savaşların etkileriyle yorumlarız. Bu noktadan kabile yahut toplum içerisin de ki bireyi tüm alt kültürel gelişimi olgunlaştırır. Bireyin toplum içerisin de ki konumundan kişisel gelişimine değin tüm süreçler binlerce yıl önceki kültürel bağlarının nicelden-nitele birikimleriyle var olur. Bir Yunan bireyinin daha sonrası Romalı bireye daha sonraları Sakson, Germen, Slav, Frank bireylere devşirerek bugünümüzün İngiliz, Fransız, Alman, İtalyan Avrupalı toplumları oluşturması gibi. Toplum yahut onun en nicel hali birey ne derece alt kültürel gelişimiyle bağlılık içerisindeyse o noktada toplumsal davranışlarında bütünleyici, bireysel davranışlarında da yapıcı ve ilerici olacaktır.
Çin’in 6000, Hindistan’ın 5000, İran’ın 8000, Avrupan’ın 3000 yıllık kültürlerine olan bağlılığı göz önüne alınır ise toplumun gelişimin de ki vermiş olduğu teknolojik yahut sanatsal, felsefik, edebi eserlerin sebebi daha iyi anlaşılır. Bireyin öz kültürü, inancı ve tarihi ile ilgili toplumsal yahut bireysel çelişkileri onları sosyal hayatların da çelişki ve çarpışmalarla gerilemekten öte başka bir etkisi olmaz. Bu yüzdendir ki kendi özbenlik kültürlerinden uzaklaşarak başka devletlerin kültürel etkileri altında kalmış toplumlar bugün 3. dünya toplumları statüsündedir.
Biz Türkiyeli Anadolulular, Asyalı Türklerle Mezopotanyalı Arap ve Pers-Sasani kabileleriyle birleşerek Selçuklu kültürünü ve daha sonrasında Osmanlı kültürü olgunluğuna ulaşmıştık. Cumhuriyet dönemi ise tüm bu alt kültür gelişimlerini yok sayarak Batı etkisinde politikalarla yeni bir Anadolu toplumu inşaa etmeyi tercih etti. Bugünümüz modern Türk Cumhuriyeti toplumunun çok kültürlülüğü içinde birleştirici olamayışından, bireysel davranışlarımıza yahut teknolojik, edebi, sanatsal ilerleyememişliğimizi daha iyi görebiliriz. Modern 21. yy bireyi şarklı Anadolu kültürü ile batılı kültür arasın da ki çelişkilerin bunalımıdır.
Elbette kültürler kültürlerle karışarak yeni bir kültür olgunluğuna erişerek kendini revize eder. Ancak biz aşağıda ki fotoğraflarda da göreceğimiz gibi Selçuklu ve Osmanlı’da bunların 100 yıllık doğrusal sosyolojik evrimsel süreçte izlerken, Cumhuriyet dönemin de 20 yıllık kısa bir süreçte etkilerini göreceğiz.
SELÇUKLU DÖNEMİ 10.-13. YY
Asya’dan Mezopotanya’ya ve Anadolu topraklarına gelen Türk kabileleri, Mezopotanya’nın geometrik işleme sanatıyla birlikte Çin ve Hint süsleme sanatlarını da birlikte getirmişlerdir. Maniheist ve Budist inançlı olmaları sebebiyle geldikleri toplumların din, inanç ve kültürlerine saygılarından ötürü kaynaşma süreçleri de hızlı olmuştur. Mimari alanda büyük cami ve medreselerini görürüz. Edebi alanda da Ömer Hayyamı’ın rubailerini göstermek en doğrusu olacaktır. Seramik üzerine çizilen geometrik süslemelerin sırlama tekniği uzun süreler korunması Mezopotanya bölgesinde daha öncede bilinmekte ve uygulanmaktaydı. Ancak ilk mimari anlamda gösterişli dış cephe ve iç mekan çini süslemeleri Selçuklular döneminde ortaya çıkmıştır. İran bölgesin de taş işçiliği Ermeni halklar tarafından da çok iyi işlendiği için Selçuklu hükümdarlar gene mimaride devasa taş bloklu saraylar, kaleler, camiler ve medreseler yaptırmıştır. Yani kırsal bölge halkları ve Budist inançlı barışçıl halklar olması sebebiyle Türkler geldikleri bölge halklarıyla iyi uyum sağlamış ve eğitim, sanat, teknoloji alanında da onları iyi yönlendirmiştir diyebiliriz.
OSMANLI İLK DÖNEMLERİ 14. – 15. YY
Selçuklular dönemin de Malazgirt 1071 savaşıyla Anadolu’ya giren Türkler, daha sonrasın da Moğolların İran istilalarıyla daha hızlı bir şekilde Bizans toprakları İznik, Bursa ve İstanbul’un fethine kadar ilerleme sağlamışlardır. Türkler’i gene burada da barışçıl politikalarıyla yöre halklarının kültürlerini çok hızlı bir şekilde benimsediğini görüyor ve Bizans fresklerinden, mimarisinden etkilendiğini 14.-15. yy’larda vermiş olduğu eserlerle analiz edebiliyoruz. Osmanlı Devletinin bu ilk dönemlerin de ağırlıklı Bizans etkileri görüyoruz. Selçuklu mimamarisin de ki çini etkileri azalıyor. Ayasofya Kilisesi etkilerini camilerinde görürken, kendi öz olgun eserlerini de Süleymaniye ve Selimiye camilerin de gördüğümüz l şeklin de ki son cemaat yeriyle de ayırt edebiliriz.
OSMANLI DÖNEMLERİ 16. YY
15.yy Osmanlı Devletinin Avrupa da ki başarılı ilerleyişi ve Ortadoğu’da ki büyümeleri de göz önüne alınır ise Avrupa sanatını, teknolojisini küçük gördüğü ve bunun neticesinde kültürel hiç bir etkileşimin olmadığı, devletin tamamiyle kemikleştiği dönem diyebiliriz. Avrupa da ki Rönesans’ın resim de ki perspektif etkileri, Osmanlı minyatür resimlerini hiçbir şekilde etkilememiş ve perspektifsiz resim yapımına devam edilmiştir.
OSMANLI LALE DEVRİ 17. YY
- Viyana kuşatmasının kazanımsızlığıyla askeri anlam da batı savaş teknolojisini tanımak sebebiyle Lale Devri’nde Paris, Londra ve Viyana gibi Avrupa başkentlerine geçici elçilik heyetleri yollanmış, böylelikle Avrupa’yı daha yakından tanıma imkânı sağlanmıştır. Mimari yapıların dış cephelerin de ki abartılı mukarnas ve kalem işi süslemelerle Avrupa’nın Barok sitilinden etkilenilmiş. Resim de natüralist Yıldız Sarayı çalışması, Levni’nin perspektif dolgunluklarla 2 boyutlu kadın çalışmalarıyla Batı etkisi yavaştan görülmektedir. – Levni kadın minyatürleri için ilgili makalemizi inceleyebilirsiniz. – Anadolu sanatın dan da uzaklaşmayarak düzeysel bir evrimsel geçiş görünmekte ve toplumun bir anda kültürel çarpışmasına olanak verilmemektedir. Daha önceki tek boyutlu minyatür resim çalışmalarından, batı etkisi 2 boyutlu perspektif resim çalışmalarına geçilmektedir.
OSMANLI TANZİMAT DÖNEMİ 18. YY
Batı ile ilişkilerin arttığı, batı anayasal demokrasisinin ve özel mülkiyetin önünün açıldığı, Rusya ile Kırım savaşı vesilesi ile Osmanlı Devletinin müttefikleri Fransa ve İngiltere’ye borçlanmasıyla müttefiklerin Protestan, Katolik, Ermeni, Rum halkları üzerin de ki tebaalarının artması ve Avrupa’nın ulusal milliyetçi akımlarının Anadolu ve orta doğuya girmesiyle Osmanlı Devletinin 1. Dünya Savaşı ile parçalanıp paylaşıldığı dönemleri görüyoruz. Yıldız Sarayı ve Dolmabahçe sarayın da ki Barok, Rokoko etkilerini abartılı bir şekilde görsek de, Osmanlı minyatür resim, kalem işi süslemeleri ve mimarilerin dış cephelerin de ki mukarnas oymalarda öz benliğini hala korumakta. Diğer dönemlerde de gördüğümüz gibi Tanzimat döneminde de farklı kültürlerin teknik, teknolojik gelişimlerini bilinçli bir şekilde kendi mimari ve sanatsal çalışmalarında kullanılmıştır.
1. CUMHURIYET DÖNEMİ KİMLİK ARAYIŞI 1920 – 1930
1920-1930 1. kimlik arayışı dönemi Tanzimat döneminin batı ve Osmanlı etkili mimari, sanatsal gelişiminin son geldiği nokta olarak da belirtebiliriz. Ahşap işlemeli batı rokoko tarzı mimari yapılar yapılırken, batı barok tarzı dış cephelerde mukarnas işleme oymalarda görülmekte, iç yapıda kalem işleri devam etmektedir. Hafiften de olsa Selçuklu mimari etkilerini de sezinleyebilir, sebepte barok üslubun erken dönemi diye Selçuklu mimarisini görürüz. Resim sanatında minyatür sanatından, 2 boyutlu resim sanatına geçiş süreci tamamiyle olgunlaşmış ama gene de minyatür sanatını perspektifle birleştiren Turgut Zaim gibi sanatçılar çalışmalar yapmaktadır. Aynı zaman da Avrupalı empresyonizm, ekspresyonizm, kübizm gibi yeni sanat akımları da resim çalışmalarında etkilerini göstermeye başlamıştır.
2. CUMHURIYET DÖNEMİ KİMLİK ARAYIŞI 1930 – 1945
Bu dönem Alman Hitler etkileri ari ırkı bilinciyle, Türk ulusalcı bilincinin oluşturulmaya çalışıldığı dönemdir. Türkiye’nin Alman Hitler ve İtalya Mussolini ilişkilerinin sonucu Mustafa Kemalin Türkler’in M.Ö 2000-1100 Çorum / Hattuşya’da yaşayan Hititler geldiğini savunan Türk tezi çalışmasında görüyoruz. Türklüğü yücelten Çanakkale zafer anıtı, Yunan demokrasisinin temsili Parthenon tapınağı tarzında Anıtkabir ve Alman soğuk mimarisinin en önemli örneği İstanbul Fen Edebiyat Fakültesi binası.
Bu dönem Osmanlı ve Mezopotanya-Arap kültürüyle kesin kopuşların yaşandığı ve hatta onların bizim kültürümüz olmadığının inkar edildiği tepeden inme jakoben devrimlerdir. Şark Anadolu kültürlü, İslam örf-adetleri, kadın-erkek mahremiyetinin gözetildiği bir toplumdan batı kültürünün böylesi kısa bir süreçte topluma enjekte edilmesi elbette daha sonraki dönemlerde göreceğimiz, Osmanlı döneminde hiçbir zaman olmamış ırk, etnik, din ayrımcılığına götürecektir.
Daha öncede söylediğim gibi değişim kaçınılmazdır ve elbette ki Anadolu toplumunun da anayasal demokrasiyle cumhuriyete ihtiyacı olacaktır. Ancak bunun tepeden değil de, toplumsal tabandan sosyolojik evrimsel bir süreçle beklenmesi daha doğrudur. Fransa, İngiltere, İtalya, Çin, İran buna örnek devletler olduğu gibi kültürel bağlılıklarında inkar etmeyerek toplumsal çelişkiye de mahal vermemiş devlet yapılarıdır. Bu devletlerin ekonomik ve siyasal anlamda bugünümüzde dünya liderleri olmaları da bu temelde aranmalıdır.
3. CUMHURIYET DÖNEMİ KİMLİK ARAYIŞI 1950 – 1990
1.Dünya Savaşı’nın bittiği, Hitler tehlikesinin ortadan kalktığı ve ABD-Rusya arasın da ki soğuk savaş dönemine giriyoruz. ABD Türkiye’ye Marshall yardımlarıyla askeri destek veriyor, Türkiye NATO’ya girerek ABD-Avrupa yanın da olarak Rusya’ya karşı net tavrını alıyor. Amerika’da ki pop art ve kavramsal sanat akımlarının Türkiye’de ki yansımalarının ilk örnekleri olarak Ankara Atatürk Kültür Merkezi, Ankara Türk Tarih Kurumu binaları ve resim sanatında çok net bir şekilde görüyoruz.
En başta da belirtildiği gibi toplumun en küçük yapı taşı bireyi biz, 1000 yıllık atalarından aldığı kültürlerle değerlendirir ve gene o birey kendisi oluncaya değin üstü üstüne kurulan taşların bir bütünü neticesin de kimliğini oluşturur. Kültürler kültürleri etkileyerek revize olur ve yeni bir kültürü oluşturur. Elbette bu Cumhuriyet dönemi tepeden inme batı kültürü etkisi gibi sosyolojik evrimsel süreçlerin dışında olur ise sert kutuplaşmalara mahal verir. Toplum bu noktada kendi kültürüyle savaşırken aynı zaman da o kültürü aile içerisinde yaşayarak çelişir. Evde şarklı, sokakta modern olmak ve bunun akabinde olamamak olguları ile abesle iştigal bir görünümle karşılaşılır. Bu da ne olduğunu arama sorgusu içerisin de teknolojik, sanatsal ilerlemenin gerisinde kalmasına sebep olur. Bireyin etnik, dini, cinsel sorunlarını çözmediği sürece teknolojik yahut sanatsal anlamda ilerlemesi beklenemez. Batı bugünkü gelişim sürecini 3000 yılda tamamlamış, biz Türkiyeli bireyden ise 90 yılda tamamlamamız beklenmiştir. Elbette Hindistan, Çin, İran gibi köklü diğer kültürlere de bakınca neden Osmanlılı bir köklü kültürün hala devamı olmayalım…
