Atasözü ve deyim, dilin zenginliğini gösteren iki önemli unsurdur. Atasözü, uzun deneme ve gözlemlere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş, öğüt verici nitelikte sözdür. Eş anlamlıları deme, mesel, sav, darbımeseldir.[1] Atasözü dilimizi zenginleştiren en değerli hazinelerdendir. Nazım Hikmet atasözü için, “Her atasözü yerleşmiş bir itiyadın, bir âdetin, bir huyun söz biçimine girmesi, böylelikle perçinlemesi demektir.” der.[2]
Deyim ise, genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, kendine özgü bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbeği, tabirdir.[3] Deyim de dilimizin geliştirerek, yükselten önemli bir olgudur.
Atasözleri ve deyimleri, adeta anahtar görevi görerek, bize ait olduğu yerin dini, dili, yaşantısı, yani kısaca kültürü hakkında ipucu verir. Eskiden beri aydınlatma aracı olarak kullanılan mum da atasözleri ve deyimlerimizde yerini almıştır. Deyimlerde mum durması, erimesi, aydınlatması, hissedilen duygunun çokluğunu ifadesiyle yer edinirken, atasözlerinde, kader, davet, çabuk bitmesi, toplumsal öğüt verme ile yer almaktadır.
Atasözleri
Allah bal mumu yakana bal mumu, yağ mumu yakana yağ mumu verir.
Allah çam isteyene çam, mum isteyene mum verir.
baba mirası mum gibi çabuk söner.
baba mirası yanan mum gibidir.
bir mum al da derdine yan.
caminin (mescidin) mumunu yiyen kedinin gözü kör olur.
dibi kırmızı mumla (bal mumuyla) mı çağırdım.
gündüzün mum yakan geceleyin bulamaz.
kadının şamdanı altın olsa mumunu dikecek erkektir.
mum dibine ışık vermez.
mum yanmayınca pervane dönmez. (yanmaz.)
yalancının mumu yatsıya kadar yanar.
Deyimler
(bir şey başka bir şeyi) mumla aratmak
(birine) mum tutturmak
çerağ dinlendirme
çerağ uyandırma
kırmızı
dipli mumla davet etmek
mum alıp derdine yanmak
mum direk olmak
mum elli
mum etmek
mum gibi
mum gibi erimek
mum kesilmek
mum olmak
mum yakmak
mum yapıştırmak
muma döndürmek (çevirmek)
mumla aramak
mumla aranmak
mumla okumak
ne bal ne mum etmek
Türkiye Türkçesindeki Mum İle İlgili Atasözlerinin Anlamlarına Göre Tasnifi
- Toplumsal Öğüt
caminin (mescidin) mumunu yiyen kedinin gözü kör olur.
kadının şamdanı altın olsa mumunu dikecek erkektir.
mum dibine ışık vermez.
mum yanmayınca pervane dönmez. (yanmaz.)
- Çabuk Bitmek
baba mirası mum gibi çabuk söner.
baba mirası yanan mum gibidir.
gündüzün mum yakan geceleyin bulamaz.
yalancının mumu yatsıya kadar yanar.
- Davet
dibi kırmızı mumla (bal mumuyla) mı çağırdım.
- Dert
bir mum al da derdine yan.
- Kader
Allah bal mumu yakana bal mumu, yağ mumu yakana yağ mumu verir.
Allah çam isteyene çam, mum isteyene mum verir.
Sonuç
Atasözleri ve deyimler dilimizi zenginleştiren ve kültürümüz nesilden nesile aktarılan genetik kodlarıdır. Onları incelemek bizlere kültürümüz hakkında bilgi verecektir.
[1] Dilara Pınar Arıç, Fatih Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi, İstanbul dilarapinar5@gmail.com
[1] Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara, 2011
[1] a. g. e.
[1] a. g. e.
Kaynaklar
Ayaz, Eyüp Sertaç, Türkiye Türkçesinde Arı İle İlgili Atasözleri ve Deyimler, Acta Turcica Dergisi, Yıl III, Sayı 1/1, Ocak 2011.
Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler I-II, TDK Yayınları, Ankara 2009.
Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara, 2011
Çağbayır, Yaşar, Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul, 2007
