Almanya ve Fransa’da ortaya çıkıp; 1912-1922 yılları arasında resim, grafik tasarım, tiyatro, müzik ve edebiyatı içine almış olan devrim niteliğinde bir sanat akımıdır. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra sanatçılar savaşın ilkelliği ve yıkıcılığıyla birlikte herkes gibi umutsuzluk, güvensizlik, hiçbir şeyin sürekliliği olmadığı hissiyatını doğuran bir inanç yoksulluğuna düşmüşlerdir. Böylelikle toplumsal kalıplaşmış kurallara, burjuva sanat anlayışına ve aslında her şeye karşı çıkmaya programlı kültürel ve sanatsal bir akım ortaya çıkmıştır: DADA, DADAİZM.
Dünya savaşının barbarlığına sanat alanındaki ve gündelik hayattaki entelektüel katılığa karşı çıkan bu akım, mantıksız ve varolan sanat düzenlerini yıkıp kuralsızlığı kural edinen bir anti-sanat hareketi başlatmıştır. Kurucuları akımın ismini dahi Fransızca sözlükten rastgele bir sayfa açarak koymuşlardır; Dada Fransızca’da ‘‘Çocuk Dilinde Oyuncak Tahta At’’ anlamına gelmektedir. 1918’de yayımlanan Dadaizm bildirgesi akımın amacını şöyle anlatır:
‘…Yerle bir edici eylemin var güçle yumruklarda anlatılışı: DA-DA, incelik ya da uysal bir uzmanlaşmanın utangaç duygusuyla, günümüze değin yadsınmış tüm yolların tanınması: DADA. Zavallıların dansı olan mantığın yok edilişi:DADA. …Belleğin yok edilişi:DADA. Geleceğin yok edilişi: DADA. …Özgürlük: DADA DADA DADA…’
Akımın kurucularından Macar şair Tristan Tzara 1917’de Dada isimli dergiyi çıkarmış ve ilerleyen zamanlarda Paul Eluard, Andre Breton, Louis Aragon gibi edebiyat dünyasına ismini kazıyan bir çok sanatçı ona katılmışlardır. Tristan Tzara Dadaist şiirin nasıl yazıldığını kendi şiirinde de şöyle açıklamıştır:
DADAİST ŞİİR YAZMAK İÇİN
Bir gazete alın
Makas alın
Bu gazetede şiirinize vermeyi tasarladığınız
Uzunluğa sahip olan bir makale seçin
Makaleyi eşit parçalar halinde kesin
Dada sonra bu makaleyi meydana getiren kelimeleri özenle kesin
Ve bir torbaya koyun
Yavaşça karıştırın
Daha sonra her küpürü peş peşe
Torbadan sırayla çekin
Olduğu gibi yazın
Şiir size benzeyecektir.
Tristan Tzara
Dada sanata karşı doğanın yanındadır; Dadaizm’e göre doğada anlam olmadığından sanatta da anlam olmamalıydı. Dadaistler her ne kadar sanata karşı, sanatı reddettiklerini ve sadece yozlaşmış bir toplumla alay etmek düşüncesiyle hareket etseler de fonetik bazı görsel çalışmalar harf biçimleriyle fütürizmde de etkili olmuşlardır.
Bu akımın görsel alanda en önemli sanatçısı ise hiç şüphesiz Marcel Duchamp olmuştur. Hazır nesneleri ait olduğu bütünden ayırıp yeni bir şekilde görürsek, ona yeni bir gözle bakacağımızı düşünerek nesneleri işlevlerinden bağımsızlaştırmıştır. Porselen bir pisuarı ters çevirerek hazır nesneden yeniden oluşturduğu Çeşme adlı eseri Richard Mutt takma adıyla yayınlanmış ve skandal yaratmıştır, fakat İngiliz sanat camiasında oylamaya sunularak 20. yüzyılın en etkili eseri seçilmiştir.
Dadanın hemen hemen her şeyi inkar etmesi yeni ve güçlü iletişim yöntemlerini yaratmış şiirde yeni biçimleri, görsel iletişimde kolaj ve fotomontaj gibi teknikleri oluşturmuştur. Bu akım dahilinde 1919da başlayan Merz resimlerinde şans eseri bulunmuş aykırı görsellerle tasarım yeteneği bir araya getirilmiştir. Bu akım serbest çağırışımı desteklemiştir.
Türk Edebiyatı’nda ise Mümtaz Zeki Taşkın ve Ercüment Behzat Lav’ın bazı eserlerinde Dadaizm’in etkilerine rastlıyoruz:
HAYTİ ADALARI
Bir istiridyedir bizim ada
Dada..
Dada…
Dada…
Benim istiridye adamın incisidir.
..Dadam…
Dadam…
Dadam derken çıldıracak adam.
Dada
Benim istiridye adamın incisidir.
Dada
Ne bir Arjantin güzeli
Ne bir Afrika zencisidir.
Okyanusun
Koyu nefti dalgaları
Hayti adaları
Ah.. Da.. Da
Da… Da…
Da…
Da…
MÜMTAZ ZEKİ TAŞKIN
